maandag 14 april 2014

Wordt 2014 het jaar van de e-books voor de bibliotheek?

Jan de Waal
18-01-2014

Wordt 2014 het jaar van de e-books voor de bibliotheek? Binnenkort is het zo ver: de bibliotheken gaan serieus meedoen op het gebied van e-books, met een aanbod van zo’n 5000 e-books van drie jaar en ouder. En later dit jaar kunnen bibliotheekleden 18 nieuwe e-books lenen voor € 20 per jaar. De e-bookmarkt zit complex in elkaar en de openbare bibliotheek is maar één van de spelers die proberen een deel van de e-bookmarkt te veroveren. Overigens wel een belangrijke speler, want behalve ‘uitleenwinkeltje spelen, kan zij ook het vliegwiel voor de e-bookvernieuwing gaan worden.
 ‘Wauwwww’ zou ik 14 jaar geleden gezegd hebben over het aanbod aan e-books van de bibliotheken, maar het is inmiddels 2014. Toch blijft 5000 e-books een mooi startaanbod. Al tijdens mijn bibliotheekacademietijd (1986 -1990) filosofeerden ik en mijn medestudenten over elektronische boeken. Zo’n tien jaar later (2000) haalden we in de Bibliotheek Oss de eerste e-bookapparaten uit de VS. Mensen kwamen speciaal naar de bibliotheek om het rocket e-book te voelen. Ook richtten we in 2000 de site ‘digibieb’ in op, met informatie over digitaal lezen, en ben ik gestart met http://e-book.startpagina.nl/. 
In die tijd is ook de discussie gestart over de mogelijkheid van het uitlenen van e-books. Daarbij stond vooral het belang van e-books voor bibliotheken centraal. En dat er gezorgd zou worden voor juridische kaders, omdat het belangrijk is dat bibliotheken voor het aanbieden van e-books niet afhankelijk zijn van toestemming van de uitgevers. Naïef dacht ik nog dat plaatselijke bibliotheken een digitaal tankstation voor boeken konden worden. Al snel was ik erachter dat uitleen van e-books een centrale website vereist en dat we volledig van uitgevers afhankelijk zijn, zolang de wettelijke kaders voor uitleen (zoals voor papieren boeken) niet geregeld zijn. Vele overlegorganen, tijdelijke adviseurs, pilotprojecten en werkgroepen verder zijn we eindelijk in 2014 aangekomen. 

Aanbieders en gebruikers
Voor de bibliotheeksector lijkt het heel wat om 5000 e-books aan te bieden, maar in Nederland zijn officieel 125 aanbieders van e-book actief en zijn zo’n 32.000 Nederlandstalige titels als e-book verkrijgbaar. E-books vallen buiten wettelijke regelingen die gelden voor papieren boeken. Zo hebben e-books geen vaste boekenprijs (en zijn daarom regelmatig afgeprijsd) en zijn uitgevers niet verplicht ze aan bibliotheken beschikbaar te stellen voor uitlening. De huidige overheid vindt dat bibliotheken zelf daarover afspraken moeten maken met uitgevers. Meer ruimte krijgen bibliotheken niet.
Een paar grote distributeurs, zoals Bol en Bruna, richten zich vooral op de Nederlandse markt. Ook Apple en Google hebben, naast hun internationale aanbod, Nederlandse titels in hun aanbod. Een aantal van die 125 aanbieders houdt zich ook bezig met verhuur van e-books, maar in feite kan iedere e-bookaanbieder in Nederland dat doen. Allemaal werken ze met een titelbestand van CB (voorheen Centraal Boekhuis). Ook het aanbod aan e-books door bibliotheek.nl loopt via CB. 
Naast de bibliotheken en de 125 online winkels gaan dit jaar nog andere grote aanbieders proberen een deel van de e-bookmarkt naar zich toe te trekken. Het gaat dan om bedrijven als Samsung, LOI, NS, Canon en KLM. Bibliotheken moeten daarom meer doen dan winkeltje spelen. 

De lezers van e-books zijn in te delen in twee categorieën: mensen die een e-reader kopen en vullen met duizenden gratis e-books en mensen die af en toe via hun iPad, tablet of e-reader een e-book kopen bij Bol, Google, Apple of Kobo. Deze laatste kopersgroep is relatief klein.
De e-bookwereld zelf is nog steeds in beweging. Het e-book heeft nog niet zijn definitieve vorm gevonden, de huidige e-books lijken nog vooral veel op papieren boeken. Het digitaal bladeren bij Apple en Google voelt aan alsof je een bladzijde omslaat. Multimediale boeken met film en geluiden voor volwassenen voelen nog niet goed aan. Bewegende en voorlezende prentenboeken slagen daar beter in. De komende jaren zal er rondom apparaten en vormgeving nog veel veranderen. 

Aanbod bibliotheek

Van een bibliotheekaanbod verwacht je dat het een goed aanbod is. Maar onduidelijk is op basis waarvan de 5000 boeken geselecteerd zijn. Ik hoop dat dat is gebeurd na een grondige analyse van het leengedrag van onze gebruikers, op basis van kwaliteit in het aanbod, enzovoort. Maar waarschijnlijk zal het een neerslag zijn van wat uitgevers ons ter beschikking hebben gesteld. Het blijven voornamelijk titels die drie jaar en ouder zijn.
Natuurlijk ben ik blij dat we iets kunnen aanbieden, want de uitgevers geven de bibliotheken relatief weinig ruimte en houden alle opties open om contracten weer stop te zetten of het uitlenen alsnog zelf te gaan uitvoeren. Zolang er wettelijk niets geregeld is, kunnen we alleen via onderhandelen en met financiële vergoedingen tot een aanbod komen. Maar eigenlijk willen we de nieuwste boeken overal en altijd beschikbaar stellen. Deze ideale situatie is er in de illegale downloadwereld: ‘nieuwste boeken gratis downloaden’. Alleen kom je dan vaak terecht in een ranzige wereld en moet je maar hopen dat er naast je ePUB boek geen andere programma’s mee geïnstalleerd worden. Met een goed bibliotheekaanbod en een eenvoudige installatie zou voor een grote groep de noodzaak wegvallen om gratis te downloaden.
Na jaren onderhandelen met de uitgevers zijn er afspraken gemaakt, waardoor we nu een aanbod kunnen doen naar onze leden. Met dit aanbod wordt een start met de uitleen gemaakt, die de komende jaren moet worden uitgebouwd. De vraag blijft hoeveel ruimte we daarvoor krijgen. Gelukkig loopt er op dit moment een proefproces van de VOB, met als inzet: ‘principiële erkenning van de rol van bibliotheken bij het online beschikbaar stellen van digitale informatie’. Hierbij wordt samengewerkt met EBLIDA, de lobbyorganisatie van de bibliotheken in Europa. 
Het is misschien niet een bewuste strategie van de uitgevers om bibliotheken relatief weinig ruimte te geven, maar het gevolg is wel dat het titelaanbod beperkt is en dat vooral boeken van drie jaar en ouder aangeboden worden. Daarbij krijgen bibliotheken allerlei voorwaarden opgelegd, zoals een beperkte leentermijn en een forse vergoeding voor het uitlenen. Bibliotheken gaan via hun subsidiegelden de uitgevers flink financieren. Bijna al onze gelden voor (lokale) digitale content gaan naar de aankoop van landelijke e-books. 

Kosten
BNL meldt over de kosten onder andere: ‘De afdracht van vergoedingen aan uitgevers wordt rechtstreeks door het CB namens de bibliotheken via BNL afgehandeld. De kosten voor het gebruik van e-books worden betaald vanuit de VOB inkoopgelden. Binnen de afspraken tussen BNL en de uitgevers bedraagt de vergoeding per uitlening tussen de € 0,40 en € 0,80 per titel' (o.a. afhankelijk van of het een basis- of plustitel is en van de kosten voor afhandeling en beveiliging).

Aan het uitlenen van e-books volgens de huidige afspraken kleeft een zeker risico voor de bibliotheken. Als het uitlenen namelijk een te groot succes wordt, hebben bibliotheken wel een financieel probleem. E-books lijken wel gratis, maar zijn dat niet: voor iedere uitlening moeten plaatselijke bibliotheken een vergoeding van 0,40 à 0,80 euro afdragen. Als een bibliotheeklid iedere drie weken vijf e-books ‘leent’, dan kost dat de bibliotheeksector op jaarbasis zo’n 32 euro (17 weken x 5 x 0,40). Per lener. Die kosten worden betaald uit de omslaggelden en drukken alleen indirect op de plaatselijke bibliotheken. Hoe lang bibliotheken afdracht van een dergelijke forse e-bookvergoeding aan uitgevers kunnen volhouden, is de vraag. Gezegd moet worden dat er echter (deels) ook inkomsten uit de verkoop van pluspakketten tegenover zullen staan.
Daarnaast is er nog een risico van ‘hamsteren’: wel het maximale aantal e-books binnenhalen maar niet lezen. Gelukkig is daarover nagedacht en een binnengehaald maar ongelezen e-book hoeft niet te worden afgerekend met de uitgevers.
Wordt de uitleen een doorslaggevend succes, dan zal er opnieuw onderhandeld moeten worden. In de digitale wereld gelden andere regels en normen. Trijntje Oosterhuis zou iedere like op haar Facebookpagina belonen met een euro op giro 555 en kreeg binnen een paar dagen 200.000 likes! Al snel was deze pagina verdwenen, want ze had geen 200.000 euro. Ook de budgetten van bibliotheken zijn beperkt. Hier staat tegenover dat het bibliotheeklidmaatschap aantrekkelijk gaat worden.
Op dit moment bieden bibliotheken via de app Vakantiebieb gratis e-books aan, aan leden en niet-leden. In ruil hiervoor geven mensen hun e-mailadres op. In augustus 2013 hadden 90.000 mensen zich geregistreerd en waren 400.000 e-books gedownload. De Vakantiebieb blijft bestaan, vooral om de niet-leden over te halen een echt bibliotheekabonnement te nemen, zodat ze gebruik kunnen maken van de 5000 boeken. Uiteindelijk is het doel om mensen te verleiden tot het afnemen van het extra abonnement van 20 euro, waarmee men 18 nieuwere e-books per jaar kan downloaden. Ongeveer de helft van die 20 euro gaat naar de bibliotheek waarvan deze lener lid is.


Illustratie artikel Jan de Waal 1

Illegale circuit
De officiële markt van e-bookaanbieders is totaal verdeeld, met ieder zijn eigen platform en diverse lees-apps. Ook de e-books van de bibliotheek worden gelezen in een speciale online app; ook de 5000 titels die binnenkort beschikbaar komen, zijn uitsluitend beschikbaar via een app. Bibliotheken hebben gekozen voor een eigen leesomgeving in de vorm van een app, omdat statistieken, controle en het laten verdwijnen van de e-books na drie weken hiermee geregeld kan worden. Maar voor het publiek voelt het aan of ze in verschillende boekenkasten moeten zoeken en iedere kast weer zijn eigen bediening en mogelijkheden heeft. Best wel lastig en best wel wennen.
Op dit moment bestaat er in Nederland een grote markt voor illegale e-books, waar ook de nieuwste en nooit officieel uitgegeven e-books rondgaan. E-books worden hier massaal gratis gedownload en met elkaar uitgewisseld. Zo is de verkoop van Kobo en Sony e-readers in Nederland ongekend hoog, terwijl de verkoop van e-books hier ongekend laag is. Dat is natuurlijk vreemd.
De groei in de verkoop van e-books neemt zelfs af, zo blijkt uit een rapport van GFK. ‘In het derde kwartaal van dit jaar werden ruim een half miljoen e-boeken verkocht, met een bijbehorende omzet van bijna vijf miljoen euro. Daarmee groeide het e-boek dit afgelopen kwartaal met zo’n 35 procent ten opzichte van Q3 in 2012. De groei van het e-boek vlakte dit laatste kwartaal wel wat af: over de eerste drie kwartalen bedroeg de groei in verkochte stuks nog 42 procent ten opzichte van vorig jaar, in september 2013 slonk die groei tot 24 procent.’
Over de illegale downloads zijn weinig cijfers te vinden. Een onderzoek uit 2012 zegt dat 6,3% van de Nederlanders illegale boeken downloadt, maar onduidelijk is hoeveel daarvan weer doorgegeven en gekopieerd worden. Ik schat dat 70 tot 80 % van de e-readers gevuld zijn met niet gekochte boeken. Ook bibliotheken hebben hier veel last van. Veel mensen zeggen hun abonnement op, omdat ze een ‘volle’ e-reader hebben aangeschaft. 
Het downloaden van een e-book is erg eenvoudig en niet eens strafbaar in Nederland. Zelfs grote internetaanbieders, zoals Tele2, Ziggo en KPN, hebben newsservers waarvan iedereen boeken kan downloaden.
Voordeel van een illegaal e-book is dat je het op verschillende apparaten kunt opslaan en lezen: op je e-reader, iPad, Androidtablet of smartphone. Een illegaal e-book is je ‘eigendom’ en dat is nog maar de vraag bij een gekocht e-book; die zijn veel lastiger te installeren. In het illegale circuit zijn ook veel ‘eigen scan’ boeken verkrijgbaar. De kwaliteit daarvan is mager, maar de vraag naar boeken van vroeger is groot. Alle Wipneus en Pim-boeken zijn als epub downloadbaar maar nergens als e-book te koop.
Een analyse van het aanbod op de Nederlandse illegale e-bookmarkt zou bibliotheken nuttige informatie kunnen opleveren bij het samenstellen van de collectie die ze willen aanbieden. 

Beperkingen gekocht e-book
Wie een e-book koopt, heeft te maken met diverse beperkingen en belemmeringen. Apple heeft zijn eigen gesloten ‘ecosysteem’. Een e-book gekocht bij de App Store kun je alleen installeren op een iPad, iPhone of iPod en lezen met de app iBooks. Een e-book gekocht op een iPad kan niet overgezet worden naar een Androidtablet of losse e-reader.
Boeken van Google Books kun je alleen online lezen in de Google Books-app, maar echter wel op ieder apparaat waarop je Google Books geïnstalleerd hebt, zoals een iPad, Androidtablet, smartphone of pc. Zowel Google als Apple ondersteunen geen e-readers. 
Het installeergemak van Google wordt belemmerd doordat weinig mensen een betaalsysteem gekoppeld hebben aan hun Google account. Apple heeft dat beter geregeld met los te kopen iTune-kaartjes.
Een bij Bol.com gekocht e-book is leesbaar te maken via speciale Boekenbol apps of het nog lastigere Adobe Digital Editions.
Een andere grote speler is Kobo. Deze Canadese firma, die in Nederland een nauwe samenwerking met de Librisboekhandel is aangegaan, geeft wel de mogelijkheid om e-books op een e-reader te lezen, en via de Kobo app zijn dezelfde boeken ook beschikbaar op een iPad.
Het kopen van e-books is relatief eenvoudig als je een creditcard aan een online winkel koppelt. Online boekwinkels als Bol en Bruna hebben de handige Nederlandse oplossing van iDeal-betaling, maar het installeren van de gekochte e-books is nogal omslachtig. Wie daar een boek koopt, moet rekening houden met beveiligingen, zoals DRM of EPUB met digitaal watermerk. Dit watermerk koppelt de naam of kenmerken van de koper aan het e-book, zodat deze persoon achterhaald kan worden indien zo’n boek massaal verspreid wordt. Boeken met digitaal watermerk zijn eenvoudig te installeren. Onduidelijk is of de e-books van de bibliotheek ook zo’n digitaal watermerk hebben.
Kobo heeft in zijn Nederlandse webwinkel ook de mogelijkheid om iDealbetalingen aan hun e-reader te koppelen en heeft daarmee een mooi e-costsysteem opgezet.
E-books via de bibliotheek kunnen gelezen worden door invoeren van bibliotheekpasnummer en een e-mailadres. Maar door de bibliotheek aangeboden e-books zijn alleen te gebruiken binnen de bibliotheek app. 

Illustratie artikel Jan de Waal 4

Bibliotheek: meer dan een winkel?
Bibliotheken kunnen meer doen dan uitleenwinkel spelen, namelijk actief met e-books aan de slag gaan. Zo laten bibliotheken e-readergebruikers nu deels in de kou staan, vooral omdat uitgevers niet willen meewerken aan deze vorm van verspreiden. Terwijl het publiek juist massaal e-readers gebruikt om e-books te lezen, weliswaar meestal ‘gratis’ boeken. Bibliotheken hebben echter geen opsporingstaak, maar richten zich op doelen als leesbevordering, leesplezier en attenderen op mooie boeken. Daarom zouden bibliotheken zich meer moeten verdiepen in het illegale aanbod. Een schijfje met 9000 boeken erop, daar heeft niemand wat aan, dat is hamsteren, maar bibliotheken kunnen mensen erop wijzen wat in dat aanbod de moeite waard is. Ook kunnen ze mensen bijeenbrengen rond bepaalde thema’s, in virtuele leeskringen of voor boekbesprekingen. Het moet dan niet uitmaken of het boek is gedownload, gekocht of geleend.
Bibliotheken kunnen mensen ook stimuleren om hun eigen e-book uit te geven en deze dan verspreiden via Nederland Schrijft. Dit Haarlemse project verdient landelijk opgeschaald te worden. 
De B-reader is weggestemd door de ledenraad. Inderdaad zou een eigen e-reader van de bibliotheken onzin zijn, maar samenwerking met Kobo en het bibliotheekaanbod in hun bibliotheek neerzetten zou een goede greep zijn en uiteindelijk het illegaal downloaden overbodig maken. De Koboreader zal de komende jaren waarschijnlijk nog meer marktaandeel krijgen, omdat er geluiden zijn dat Sony gaat stoppen. Een e-reader in de markt zetten heeft ook alleen maar zin als er een winkel aan gekoppeld is. Zo heeft Apple zijn iPad en Google zijn Androidtablet. Bibliotheken moeten eigenlijk met al deze marktpartijen samenwerken.
Ideaal zou zijn om naast de huidige samenwerking met uitgevers ook te gaan onderhandelen met Kobo, Apple en Google, om het bibliotheekaanbod ook daar beschikbaar te krijgen. Dat zal lastig zijn, want deze grootmachten hebben weer andere verdienmodellen en belangen.
Het gehele e-bookgebeuren zal de komende 14 jaar nog flink veranderen en het is wenselijk dat bibliotheken hierin een belangrijke rol spelen. 

Zie het introductiefilmpje van BNL over het aanbod aan e-books.

Tekst: Jan de Waal
Illustraties: Shandrus, Olaf Speier, hbas en Koya979 (@shutterstock.com) en Jan de Waal

Jan de Waal is werkzaam bij Bibliotheek Oss en digibieb.nl

Zie ook de informatie van BNL over het e-bookaanbod, onder andere:
* Q&A e-books (pdf)
* Presentatie E-books bij uw Bibliotheek (download pdf)

Zie voor meer informatie onder andere ook:
* Jan de Waal - Presentatie e-books 2013
* Jan de Waal - Presentatie e-books 2000
* Jan de Waal - Presentatie e-books 2001
* Mathijs Suidman (CB) - Presentatie 'E-book distributie in Nederland, Inzicht in de markt van e-book verkoop én verhuur & “uitlening”' (2013)
* Joost Poort en Jorna Leenheer - Rapport Filesharing 2©12. Downloaden in Nederland. (2012 - PDF)

Geen opmerkingen: